Hồ Quý Ly

Hồ Quý Ly (1336 – ?), còn được gọi là Hồ Chương Hoàng, là vị hoàng đế sáng lập ra vương triều nhà Hồ và quốc hiệu Đại Ngu trong lịch sử Việt Nam. Ông quê ở Đại Lại, Vĩnh Lộc (nay là xã Hà Đông, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa). Tổ tiên của ông là Hồ Hưng Dật, vốn người Triết Giang (Trung Quốc), di cư sang Việt Nam từ thời Hậu Hán. Hồ Quý Ly có mối quan hệ họ hàng phức tạp và chặt chẽ với hoàng tộc nhà Trần thông qua các cuộc hôn nhân, điều này tạo cho ông một vị thế chính trị vững chắc để từng bước thao túng quyền lực.

Theo các tài liệu lịch sử, Hồ Quý Ly trước có tên là Lê Quý Ly, tự Lý Nguyên. Ông là cháu bốn đời của Lê Liêm (tức Hồ Liêm) - người được làm con nuôi của Tuyên úy Lê Huấn và đổi sang họ Lê. Đến khi lên ngôi vua, ông mới đổi lại thành họ Hồ. Mẹ của Hồ Quý Ly là con gái của quan Thái y Phạm Bân dưới triều vua Trần Anh Tông. Hai người cô của ông đều là cung nhân của vua Trần Minh Tông, một bà sinh ra vua Trần Nghệ Tông (Minh Từ Thái hậu), một bà sinh ra vua Trần Duệ Tông (Đôn Từ Thái phi). Bản thân Hồ Quý Ly cũng lấy công chúa Huy Ninh - con gái vua Trần Minh Tông. Con gái ông là Khâm Thánh hoàng hậu lại lấy vua Trần Thuận Tông và sinh ra Trần Thiếu Đế. Mối quan hệ hôn nhân chằng chịt này đã tạo cho ông một vị thế đặc biệt trong triều đình nhà Trần.

Hồ Quý Ly bước vào chính trường ở tuổi 35 dưới thời vua Trần Nghệ Tông. Năm 1369, sau khi vua Trần Dụ Tông mất, triều đình rối loạn, Hồ Quý Ly dần khẳng định được vị trí của mình. Nhờ có quan hệ họ hàng mật thiết với hoàng tộc, ông nhanh chóng được trọng dụng và thăng tiến trong hệ thống quan chức.

Năm 1371, ông được phong làm Khu mật viện đại sứ và được vua Trần Nghệ Tông gả em gái vừa góa chồng là công chúa Huy Ninh cho. Đây là bước ngoặt quan trọng giúp ông có được vị thế vững chắc trong triều đình. Trong các triều vua Trần Duệ Tông, Trần Phế Đế và Trần Thuận Tông, ông tiếp tục được thăng tiến, giữ các chức vụ quan trọng như Tham mưu quân sự, Tiểu tư không kiêm Hành khu mật đại sứ, và cuối cùng là Nhập nội Phụ chính Thái sư, Bình chương quân quốc trọng sự, nắm giữ hầu hết quyền hành của triều đình.

Dưới thời các vua Trần, Hồ Quý Ly từng bước loại bỏ các đối thủ, tập trung quyền lực vào tay mình. Năm 1388, khi vua Trần Phế Đế cùng Thái úy Trần Ngạc mưu tính trừ khử ông, Hồ Quý Ly đã kịp thời phát hiện và phản công. Ông vào gặp Thượng hoàng Trần Nghệ Tông, bày tỏ lợi hại và cuối cùng khiến Thượng hoàng ra lệnh bắt giam và sau đó thắt cổ vua Phế Đế. Sự kiện này cho thấy ảnh hưởng và quyền lực to lớn của Hồ Quý Ly trong triều đình. Ông tiếp tục đàn áp các cuộc nổi dậy của tôn thất nhà Trần nhằm lật đổ mình, trong đó có âm mưu của Trần Nhật Chương năm 1392 và vụ mưu sát của Trần Hãng, Trần Khát Chân năm 1399 với 370 người bị giết.

Năm 1398, ông ép vua Trần Thuận Tông nhường ngôi cho thái tử An mới 3 tuổi (tức Trần Thiếu Đế). Đến tháng 2 năm 1400, Hồ Quý Ly chính thức phế truất Thiếu Đế, tự lập làm vua, chấm dứt vương triều Trần. Trần Thiếu Đế do là cháu ngoại nên chỉ bị phế làm Bảo Ninh Đại Vương và bị giam lỏng.

Ông lên ngôi, đặt niên hiệu là Thánh Nguyên, đổi quốc hiệu từ Đại Việt thành Đại Ngu. "Đại Ngu" mang ý nghĩa là sự yên vui, hòa bình, thể hiện ước vọng về một giang sơn thịnh vượng. Theo truyền thuyết, họ Hồ là con cháu của Ngu Thuấn - một vị vua của Trung Hoa cổ đại nổi tiếng vì đã đem lại sự bình yên và thịnh vượng cho dân chúng. Ông cũng chính thức đổi lại họ Hồ.

Chưa đầy một năm sau khi lên ngôi, ông nhường ngôi cho con trai thứ là Hồ Hán Thương, tự xưng là Thái thượng hoàng nhưng vẫn nắm giữ và quyết định mọi việc chính sự quan trọng.

Hồ Quý Ly tiến hành một loạt cải cách toàn diện trên nhiều lĩnh vực với mục tiêu củng cố quyền lực trung ương và tái thiết đất nước. Về chính trị – hành chính, ông sắp xếp lại bộ máy quản lý từ lộ, phủ, châu đến huyện, xã; lập sổ hộ tịch toàn quốc để kiểm soát nhân khẩu, hạn chế gia nô của quý tộc; đổi tên nhiều đơn vị hành chính và cho xây dựng kinh đô Tây Đô như một trung tâm quyền lực mới. Trong lĩnh vực kinh tế – tài chính, ông ban hành tiền giấy “Thông bảo hội sao”, cải cách chế độ thuế theo hướng linh hoạt hơn và thống nhất hệ thống đo lường, tổ chức lại hoạt động chợ búa. Về quân sự, Hồ Quý Ly tái cơ cấu quân đội theo vệ – doanh – đội, chú trọng đóng thuyền chiến và chế tạo vũ khí mới, đồng thời phát động nhiều chiến dịch chống Chiêm Thành, mở rộng lãnh thổ tới vùng Thăng Hoa. Trong văn hóa – giáo dục, ông đề cao chữ Nôm, cho dịch kinh sách từ Hán sang Nôm, mở mang trường học, cải tiến thi cử theo hướng thực dụng và mạnh dạn điều chỉnh tư tưởng Nho giáo truyền thống.

Tuy nhiên, việc Hồ Quý Ly cướp ngôi nhà Trần và thực thi nhiều chính sách cứng rắn khiến ông mất lòng dân và đối mặt sự chống đối mạnh mẽ. Một số cải cách, đặc biệt là tiền giấy, không phù hợp thực tế, gây bất ổn xã hội. Khi nhà Minh xâm lược, triều Hồ không nhận được sự ủng hộ rộng rãi và nhanh chóng sụp đổ chỉ sau bảy năm tồn tại. Vì vậy, lịch sử ghi nhận Hồ Quý Ly như một nhân vật vừa có tư duy cải cách tiến bộ, vừa gây tranh cãi sâu sắc bởi con đường đoạt quyền và những quyết sách quyết liệt của mình.